Πυργί Χίου

Το Πυργί είναι το πιο γνωστό από τα μεσαιωνικά χωριά της Χίου.
Ξεχωρίζει για το ιδιόμορφο κτιριακό περιβάλλον, με τη διακόσμηση των σπιτιών εξωτερικά (ξυστά). Το Πυργί οφείλει το όνομά του κατά πάσα πιθανότητα στον ογκωδέστατο Πύργο, κτίσμα Γενοβέζικο μετά την εγκατάσταση των κατακτητών το 1346, χωρίς όμως να αποκλείεται η ύπαρξη προγενέστερου βυζαντινού πυργίσκου. Χάρτης του 1470 σημειώνει συμβολικά τον Πύργο του χωριού και τα Πυργόπουλα. Ο Πύργος δεσπόζει στο προφίλ του οικισμού, παρόλο που έχει χάσει 3 περίπου μέτρα από το ύψος του. Το Πυργί αναπτύχθηκε χάρη στον εκτενή κάμπο που το περιτριγυρίζει, με τις καλλιέργειες της  μαστίχας, του καπνού και του βαμβακιού, τις ακρογιαλιές Εμπορειός και Φανά, τοποθεσίες γεμάτες ιστορία και ομορφιά.

Το Πυργί χτίστηκε στα μέσα του 14ου αιώνα στα πλαίσια της κατάκτησης Seressima Republika di Genova (Γαληνότατης Δημοκρατίας της Γένοβας) με σχέδια που στάλθηκαν από εκεί. Οι Γενοβέζοι κατακτητές, προκειμένου να οχυρώσουν και να οργανώσουν τους οικισμούς που παρήγαγαν τη μαστίχα και να ελέγχουν την παραγωγή, ένωσαν παλαιότερους μικρότερους και διασκορπισμένους βυζαντινούς οικισμούς  μέσα σε ένα συγκρότημα.

Τα σχέδια των νέων χωριών που έγιναν μετά την εγκατάσταση των Γενοβέζων στην Χίο, σχεδιάστηκαν στη Μητρόπολη, τη Γένοβα, όμοια με εκείνα που κτιζόταν εκείνη την εποχή στα αντίστοιχα χωριά της Δημοκρατίας της Γένοβας. Το ότι σχεδιάστηκαν μακριά από τη Χίο, φαίνεται το ότι κανένα από τα εκκλησιαστικά κτίσματα δεν είχαν συνυπολογιστεί την ώρα του σχεδιασμού.

Η ΔΟΜΗ

Οι μεσαιωνικοί οικισμοί της Χίου-Μεστά, Πυργί, Ολύμποι, Βέσσα, Καλαμωτή κ.λ.π. ήταν πανομοιότυποι με τους αντίστοιχους οικισμούς της Λιγουρίας - Triora, BussanaVecchia, San Remo- από την πολεοδομική άποψη και από τον τρόπο δομής και λειτουργίας του σπιτιού (θολοδομία, κλιμακοστάσιο, λειτουργία των χώρων και των επιπέδων), Η ομοιότητα συνίσταται στο ότι τα χωριά της Χίου και της  Λιγουρίας σχεδιάστηκαν από την ίδια διοικητική αρχή. Οι όποιες διαφορές τους οφείλονται στις κλιματολογικές συνθήκες, στην κλίμακα των κτιρίων στο φως και στις επεμβάσεις που πρόσθεσε κάθε πολιτισμός στο δρόμο του χρόνου.

          Η ομοιότητα αυτή δεν περιορίζεται μόνο στον πολεοδομικό ιστό, αλλά προχωρεί και στην οργάνωση του σπιτιού και στις κατασκευαστικές και μορφολογικές λεπτομέρειες και φτάνει στην ταύτιση, λόγω της χρησιμοποίησης μιας ντόπιας γρανιτώδους πέτρας που είναι παρόμοια και στις δύο περιοχές, Χίο και Λιγουρία. Εκτός από τα καθαρά αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά σχέδια, μετέφεραν από τη Γένοβα οι κατακτητές θεματικά μοτίβα, τρόπους διακόσμησης και επηρέασαν την τέχνη και τον τρόπο ζωής.

Ο αρχικός οικισμός ,που τα όριά του σήμερα μόλις τα διακρίνουμε, καταλαμβάνει μια έκταση 84 στρεμμάτων, έχει ωοειδές σχήμα και κλίση από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Ο μεσαιωνικός οικισμός κράτησε τα όρια του, τον πολεοδομικό του ιστό και την μορφολογία του μέχρι τις αρχές του εικοστού αιώνα.

Στις αρχές του 20ου αιώνα επεκτάθηκε ολόγυρα, όπως π.χ. το Σχολείο, για το κτίσιμο του οποίου χρησιμοποιήθηκαν (1929-30) οι πέτρες του πάνω διαζώματος του Πύργου. Ο οικισμός κτίστηκε αρχίζοντας από τον κεντρικό πυρήνα που είναι ο Πύργος και τα τέσσερα πυργόπουλα. Οι περιμετρικοί δακτύλιοι με σπίτια το ένα δίπλα στο άλλο σχημάτιζαν ενιαίο μέτωπο και η απόσταση μεταξύ των δακτυλίων ήταν ο δρόμος. Οι δακτύλιοι γεφυρώνονται με εφελκυστικά τόξα.

ΔΡΟΜΟΙ - ΣΠΙΤΙΑ

Οι δρόμοι , που είναι στενοί ,καταλήγουν στην κεντρική πλατεία και σε φαρδύτερους δρόμους γύρω από αυτήν. Ο σεισμός του 1881 δεν έβλαψε το πυργί, τους Ολύμπους και τα Μεστά όσο και την υπόλοιπη Χίο. 

Το Πυργί έχει σημαντικές εκκλησίες, με κυριότερη την εκκλησία  των Αγίων Αποστόλων, ένα άριστα διατηρημένο βυζαντινό μνημείο του 13ου αιώνα, μικρό  αντίγραφο του καθολικού της Νέας Μονής. Άλλες εκκλησίες είναι η εκκλησία της Θεοτόκου, ο Ταξιάρχης, η Υπαπαντή, η Αγία Παρασκευή, ο Άγιος Γεώργιος, και ο Άγιος Στέφανος.

Τα σπίτια στο Πυργί είναι τριώροφα και τετραώροφα, ψηλοτάβανα και μεγαλύτερης κλίμακας από τα σπίτι των μεσαιωνικών οικισμών. Το ισόγειο αποτελείται από δύο-τρία συνεχή δωμάτια, από τα οποία φωτίζεται το πρώτο και ίσως το τελευταίο. Από το ισόγειο ξεκινά σκάλα προς τον όροφο που έχει δύο ή τρία δωμάτια και ένα αίθριο το «πουντί». Συνήθως έχουμε έναν ακόμη όροφο ή και δύο, που εξυπηρετούνται με την ίδια σκάλα ή με μια ελαφρότερη ξύλινη.

To πυργούσικο σπίτι

Όλα τα παλιά σπίτια, κατασκευασμένα από εγχώρια πέτρα για λόγους ασφάλειας- η πυρπόληση ενός πέτρινου σπιτιού και κατ’ επέκταση ενός τέτοιου οικισμού είναι αδύνατη- ήταν διώροφα. Τα τριώροφα είναι νεωτερικά.

Το σπίτι είχε σχεδόν πάντα ορθογωνική κάτοψη, με τη μεγάλη πλευρά του κάθετη ή παράλληλη προς τον άξονα του δρόμου. Το ισόγειο είναι ένας στενός, σκοτεινός χώρος, όπου αναπτύσσονται οι σταύλοι και οι αποθήκες.

Η διαμονή των ζώων στο ισόγειο επιβαλλόταν, αφού τίποτα δεν μπορούσε να χωροθετηθεί έξω από τον οικισμό για λόγους ασφάλειας.

Έτσι ο κατοικήσιμος χώρος μεταφέρεται στον όροφο. Από το ισόγειο αρχίζει πάντοτε εσωτερικά η σκάλα που οδηγεί στο αίθριο (ηλιακωτό, άγερτο, πουντί).

Συνήθως ο κεκλιμένος ημικυλινδρικός θόλος, που σκεπάζει τη σκάλα, διεισδύει σ’ ένα από τα δωμάτια.

Το αίθριο βρίσκεται, κατά κανόνα, στο μέσο του ορόφου και σπάνια σε φαρδείς δρόμους στην πρόσοψη του σπιτιού, οπότε μπορεί να στεγαστεί.

Το αίθριο αποτελεί το κέντρο της σύνθεσης του μεσαιωνικού σπιτιού, γιατί εξυπηρετεί όλες τις κινήσεις, δίνει αερισμό και φωτισμό, και επιτρέπει την άμεση προσπέλαση του δώματος (ταράτσας) με σκάλα εν μέρει κτιστή και εν μέρει ξύλινη φορητή ή μόνο φορητή.

Οι θόλοι γίνονταν από πλακοειδείς πέτρες και είναι ημικυλινδρικές καμάρες, σταυροθόλια και καμάρες με κυλινδρικές διεισδύσεις.

Ποτέ οι θόλοι δεν έμεναν ακάλυπτοι, αλλά διαμορφωνόταν ταράτσα με χώμα και μικρές πέτρες. Τα δώματα επικαλύπτονταν με ισχυρότατο κονίαμα (αστρακιά) πάχους περίπου 5 εκατοστών, που έχει μεγάλη στεγανότητα και αντοχή. 

Το δώμα γινόταν για το άπλωμα γεωργικών προϊόντων, αλλά και για ύπνο το καλοκαίρι και για συναντήσεις.

Η σχέση αίθριου- δώματος δημιουργούσε πρόβλημα στην ιδιωτική ζωή, αλλά και δυνατότητες για στενότερες ανθρώπινες σχέσεις. Η όλη δομική συγκρότηση εξασφάλιζε τρεις τελείως ανεξάρτητες κινήσεις: στο επίπεδο των δρόμων, μέσα στα σπίτια και στις ταράτσες με τις κάθετες διασυνδέσεις τους (από τη σκάλα στον όροφο και από το αίθριο στο δώμα).

Τα δώματα ήταν περίπου στο ίδιο ύψος. Τα σκεπαστά και τα δοξάρια, που βρίσκονται ψηλά, κοντά στις ταράτσες, αποτελούσαν εναέριες γέφυρες, που συνέδεαν τα δώματα των διαφόρων περιοχών του χωριού μεταξύ τους. Έτσι, σε περίπτωση αμυντικής ανάγκης, οι κάτοικοι μπορούσαν να κινηθούν αθέατοι πάνω στα δώματα όλου του χωριού και να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικότρα τον κίνδυνο.

Το κείμενο προέρχεται από το βιβλίο «Ελληνική Παραδοσιακή αρχιτεκτονική- Χίος» του Εκδοτικού Οίκου «ΜΕΛΙΣΣΑ» 

 ΠΛΑΤΕΙΑ

Η κεντρική πλατεία του χωριού είναι ένας τόπος κλειστός, σε  μεσαιωνική κλίμακα. Με διεξόδους στις τέσσερις κατευθύνσεις του ορίζοντα, βόρεια, νότια, ανατολή και δύση. Στην πλατεία γίνονται όλες οι κοινωνικές, πολιτικές, θρησκευτικές συγκεντρώσεις και τα Σαββατοκύριακα γεμίζει με Πυργούσους και επισκέπτες. Στην πλατεία κυριαρχεί η εκκλησία της Παναγίας, η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής και διακρίνεται και η βορειοανατολική πλευρά του Πύργου. Είναι ιδιαιτέρως εντυπωσιακή, διότι όλα τα κτίσματά της είναι σκεπασμένα με ξυστά.

Ο ΠΥΡΓΟΣ

Ο κεντρικός Πύργος του Πυργίου είναι ένα βαρύ ορθογώνιο κτίριο  με αμυντικό χαρακτήρα, που περιβάλλεται από περιτοίχισμα με τέσσερις πυργίσκους , ένα σε καθεμιά από τις τέσσερις γωνίες του και χρονολογικά τοποθετείται γύρω στο 1400. Ο Πύργος δεν είχε είσοδο στο ισόγειο και η προσπέλασή του γινόταν απευθείας στον όροφο με ελαφρά κινητά στοιχεία, τα οποία συνέδεαν προσωρινά το περιτοίχισμα με τον Πύργο και μπορούσαν να απομακρυνθούν και να τον απομονώσουν. Αρχικά ο Πύργος ήταν διοικητικό και αμυντικό κέντρο. Όταν η περίοδος των κινδύνων έπαψε και ιδιαίτερα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ο Πύργος εγκαταλείπεται και καταστρέφεται σιγά-σιγά. Ο σεισμός του 1881 καταστρέφει όλη σχεδόν την ανατολική του όψη και προκαλεί πλήγμα στη δυτική. Από το 1892 μέχρι το 1972 οκτώ σπίτια κτίστηκαν μέσα στον Πύργο και κατέλαβαν όλη του την έκταση. Το 1937 τρία μέτρα από το ανώτερο τμήμα κάθε όψης γκρεμίζονται, για να κτιστεί με την πέτρα αυτή ο περίβολος της αυλής του σχολείου του χωριού.

ΤΑ ΞΥΣΤΑ

Ένα μορφολογικό και διακοσμητικό φαινόμενο που χαρακτηρίζει τον οικισμό είναι η συνήθεια να σκεπάζουν τις όψεις των σπιτιών με ξυστά. Από παλιές φωτογραφίες και βιβλιογραφικά τεκμήρια ή και από υπολείμματα ξυστών που τοποθετούνται χρονολογικά πριν από το 1850, συναντούμε τη συνήθεια αυτή σποραδικά μέσα στον οικισμό, στα κεντρικά του σημεία ή σε όψεις σπιτιών που θέλουν να δείξουν μια πολυτέλεια.

Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς πρωτοξεκίνησαν, πως ήταν αρχικά και από πού ήρθαν. Τα ξυστά όμως που έχουμε σήμερα (της πρώτης φάσης) πλησιάζουν μορφολογικά περισσότερο τα ξυστά αστικών περιοχών όπως είναι του Κάμπου και της χώρας ,(πόλη της Χίου), τα οποία είναι προσανατολισμένα σε δυτικά πρότυπα και μιμούνται οικοδομικά στοιχεία. Τα ξυστά όμως που συναντούμε στις αρχές του 20ου αιώνα έχουν ανατολίτικες επιρροές.

Δεν πρόκειται για μια απλή διακοσμητική τέχνη στις όψεις των σπιτιών, αλλά ένα πολιτισμικό φαινόμενο, μια συνάντηση κουλτούρας και πολιτισμών, ένας συγκερασμός Ανατολής και Δύσης, καθώς ξυστά έχουμε σε αρκετές περιοχές κοντά στη Γένοβα και στην Τουρκία, στη Μέση Ανατολή και στην Αφρική στο κρατίδιο της Υεμένης. 

      

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

(Νίκος Γιαλούρης, Τα Χωριά της Μαστίχας)

«Κεφαλοχώρι μεγάλο το Πυργί, χωριό μεσαιωνικό, έχει μεγάλο ιστορικό, αρχιτεκτονικό και λαογραφικό ενδιαφέρον. Από τα πιο πλούσια Μαστιχοχώρια στην καρδιά του μεγαλύτερου κάμπου του νησιού, με τον παλιό πύργο στη μέση και το λαβύρινθο των μικρών δρόμων ολόγυρα του. Τα εξωτερικά σπίτια του, δίπατα και τρίπατα, σχηματίζουν και το παλαιό τείχος του χωριού κι έχουν επίπεδες σκεπές. Κάτι που γοητεύει, είναι τα τόξα που ενώνουν τα σπίτια μεταξύ τους και τονίζουν ακόμη περισσότερο τη στενή όψη των δρόμων.

Όπως και τ’ άλλα Καστροχώρια του νησιού, ξεφύτρωσε γύρω στον 14ο με 15ο αιώνα, σαν προπύργιο ενάντια στις πειρατικές επιθέσεις που είχαν στόχο την πολύτιμη μαστίχα. Το Πυργούσικο ιστορικό αναφέρει  την ύπαρξη 12 μικρότερων χωριών γύρω από το σημερινό, το καθένα με τη δική του εκκλησιά, που οι κάτοικοί τους καλλιεργούσαν τα γύρω χωράφια μια και η γη δίνει πλούσιο καρπό, σιτάρια, λάδι, σύκα και παλιότερα κρασί και βαμβάκι. Η μαστίχα όμως ήταν και είναι η κυριότερη πηγή πλούτου για το χωριό, κι έγινε αιτία ακόμα και  για σφαγές χωρικών σύμφωνα με τα λόγια των παλιών. Αυτές οι σφαγές και οι λεηλασίες, έγιναν η αιτία να σμίξουν όλα τα γύρω μικροχώρια, δημιουργώντας το σημερινό Πυργί που τ’ όνομά του το παίρνει απ’ τον μεγάλο πύργο του, κοντά στην πλατεία. Λένε πως είχε τρεις καστρόπορτες που έκλειναν κάθε σούρουπο και τις φρουρούσαν μέρα και νύχτα.

Καρδιά του χωριού η μεγάλη πλατεία με τα σπίτια ένα γύρω σαν σε σκηνικό θεατρικό. Παραδίπλα η όμορφη εκκλησία της Κοίμησης  (1694) με τα λαμπερά «ξυστά» της και τ’ αψηλό καμπαναριό. Στη γιορτή της, στις 15 του Αυγούστου, εδώ γίνεται το μεγαλύτερο ίσως πανηγύρι του νησιού και παλιότερα ολάκερος ο πληθυσμός του χωριού, χόρευε ως τα ξημερώματα, με τις λαμπερές Πυργούσικες φορεσιές… Το Πυργί είναι γεμάτο εκκλησιές, μικρές και μεγάλες. Πολλές είναι ιδιωτικές…

Σε ένα σκιερό δρομάκι στη μια γωνιά της πλατείας, βρίσκεται τρυπωμένο το κομψό Βυζαντινό εκκλησάκι των Αγίων Αποστόλων…Το καθολικό της Νέας Μονής χρησίμευσε για πρότυπο αυτού του κομψού ναού με τον αέρινο του τρούλο, τις πήλινες διακοσμήσεις των τοίχων και το μικρό του, θολωτό νάρθηκα….Καταστόλιστο με τοιχογραφίες είναι το εσωτερικό, θύματα κι αυτές του χρόνου κι όσων δεν έμαθαν να σέβονται το χθες. Κρητικός ο αγιογράφος Αντώνιος Δομέστιχος Κυνηγός  το όνομα του, 1665 η χρονολογία. 1564 φαίνεται να είναι η χρονολογία που κτίστηκε…Ίσως το κτίσμα να αποκαταστάθηκε τότε, ενώ ήταν αρχικά κτισμένο τον 13ο ή τον 14ο αιώνα.

Χαρακτηριστικό του Πυργίου, που δεν το βρίσκει κανείς σε κανένα άλλο χωριό του νησιού αλλά και σ’ όλη την Ελλάδα, είναι τα «ξυστά» του. Είναι γεωμετρικές διακοσμήσεις, χαραγμένες στον εξωτερικό σουβά που σκεπάζει την πρόσοψη του τυπικού Πυργούσικου σπιτιού. Βασικό στοιχείο του «ξυστού» είναι το πρώτο, σκούρο στρώμα άμμου…και πάνω σ’ αυτό, μπαίνει ένα λεπτότερο στρώμα, ανοιχτόχρωμο αυτό και όσο είναι ακόμη φρέσκο, ο τεχνίτης χαράζει λωρίδες παράλληλες με σχήματα γεωμετρικά που δίνουν την εντύπωση υφαντών, κρεμασμένων στην πρόσοψη. Τα ξυστά σπάνια έχουν κάποιο χρώμα. Είναι υπόλευκα και το φόντο τους σκούρο γκρίζο, σχεδόν στο χρώμα του κάρβουνου.  Η καταγωγή της τεχνικής, λέγεται ότι είναι Ιταλική, φερμένη από τους Γενοβέζους στη μακρόχρονη κατοχή τους….

Ξεχωριστή εντύπωση κάνει το σπίτι το Πυργούσικο, που αν το συγκρίνει κανείς με των άλλων χωριών της μαστίχας, είναι μεγάλο, έχοντας δύο και τρία πατώματα και σκάλα πέτρινη .Ξεσκέπαστος χώρος είναι το «πουντί» με το φούρνο του και τους σταμνοστάτες για το νερό. Έχουμε και το «σπίτι», κάτι σαν σαλόνι για μέρες γιορτερές, με τα καλά έπιπλα της οικογένειας…. Εδώ ήταν και ο χώρος φιλοξενίας. Αλλού ήταν και η αποθήκη, που την λέγανε «καμαράκι» και που κρατούσε όλες τις προμήθειες του σπιτιού….

Φαίνεται ότι το μαγειριό ήταν και ο χώρος συγκέντρωσης της οικογένειας, με τη φωτιά για το μαγείρεμα στο κέντρο. Ολόγυρα της νέοι και γέροι να κουβεντιάζουν, ενώ οι γυναίκες του σπιτιού έραβαν και κεντούσαν….Στο πατάρι με το ξύλινο πάτωμα στο «μέσα σπίτι», ήταν οι χώροι του ύπνου που, με τρόπο θαυμαστό ήταν δροσεροί το καλοκαίρι και ζεστοί το χειμώνα. Ζώα, ζωοτροφές και εργαλεία γεωργικά βρισκόταν, όπως και σήμερα στο ισόγειο, στο σταύλο. Τα μικρά και μεγαλύτερα μπαλκόνια μαζί με τις καμάρες, είναι ένα ακόμη χαριτωμένο χαρακτηριστικό των Πυργούσικων σπιτιών….Θυμίαμα τους η μαστίχα που δεν έκανε για πούλημα και ο φωτισμός του σπιτιού γινόταν με τετράφωτα λυχνάρια και στα πιο πλούσια σπίτια είχαν λάμπα με πετρέλαιο, που την ανάβανε σε γιορτές και γάμους. Όλα τα έπιπλα ήταν φτιαγμένα από κομμάτια πελεκημένων κλαδιών δέντρων και τα ρουχικά, φτιαγμένα στον αργαλειό…

Από το ημερολόγιο του Μορφωτικού Συλλόγου Πυργίου

«Είμεστεν Πυργούσοι ξακουστοί στη Χίον

τσαι σ’ αυτ’ην ακόμα την Αγγλία

τσ’ όσοι λόδροι πέρασαν αφ’ το χωριόν

μας έβγαλαν τσαι φωτογραφίαν

Είμεστεν Πυργούσοι ξακουσμένοι

Τσαι στα τσιαρόχαρτα γραμμένοι

Τσ’ οι αρχαιολόγοι μας θαμάζουν

Τσ’ έρχονται στη Χίον και μας κοιτάζουν

Και αμέσως μετά μια γεύση του Γενάρη, που είναι…..

«Κρύωμα τσαιρός για δύο

Τσ’ όλο νύφες το Γενάρη

Τσ’ οι καμένοι οι γαμπροί

Βάζανε το σιλιβάρι».